თურქეთის ორად გაყოფილი საზოგადოება

თურქეთის ტერიტორიაზე არსებული ქართული კულტურული ძეგლები კვლავ საზოგადოების მოჭარბებული ყურადღების ცენტრშია. გამუდმებით ისმის პრეზიდენტის „მზრუნველი“ სიტყვა ძეგლთა რესტავრაციასთან დაკავშირებით.

არანაკლებ აქტიურია კულტურის სამინისტრო, რომელიც ოშხან-ოშკის „სიყვარულში“ პრეზიდენტს ეჯიბრება. საკმარისია პრეზიდენტმა თქვას – თურქეთის პრემიერს ველაპარაკე ქართველი სპეციალისტების ადგილზე მივლინებასთან დაკაშირებითო, რომ კულტურის სამინისტრომ უმალ არ უპასუხოს – სპეციალისტების მივლინების საკითხი რახანია თურქეთის მხარესთან შეთანხმებული გვქონდაო.

მედიაში არცთუ იშვიათად ჩნდება ცნობა, რომ თურქები რესტავრაციას ისე წარმართავენ, როგორც სურთ, რასაც უმალ მოსდევს დამწუხრებული საზოგადოების გოდება.

ძეგლთა რესტავრაციის თემა არახალია, მასთან ერთად არახალია თურქული მხარის მიერ შემოთავაზებული „ჩეინჯი“ – რესტავრაციას გავაკეთებთ, თქვენ ბათუმში მეჩეთი აგვაშენებინეთო. საქართველოს პრემიერ-მინისტრმა, ივანიშვილმა, თურქეთში ოფიციალური ვიზიტის დამთავრების შემდეგ, განაცხადა, რომ მზადაა მეჩეთის ასაშენებლად და ისიც დაამატა, რომ ქართველები ტოლერანტები არიანო.

მაინც რა ამოვიჩემეთ ეს ტოლერანტობა, განსაკუთრებით საფრანგეთის, ინგლისის, გერმანიის, ევროპის სხვა ქვეყნების ფონზე? თანამედროვე ევროპაში მეჩეთების რაოდენობა ისე სწრაფად იზრდება, როგორც სოკოები წვიმის შემდეგ.

ცხადია, ყველაფერი ისე არ არის, როგორსაც ინატრებდნენ – ხშირად აქვს ადგილი ინგლისელთა, ფრანგთა, სხვათა აღშფოთებას მუსლიმანთა საქციელის გამო. ჩვენთან რა, ადგილი არ აქვს? აქვს და როგორც ჩანს მეტსაც ექნება, როდესაც ჯიქურ მიაწვები მართლმადიდებლურ მოსახლეობას. ჩემის აზრით, გაცილებით ნორმალური ვითარება იქნებოდა, რომ არა მეზობელი თურქეთის თავდაჯერებული მოწოლა „აზიზიეს“ საკითხში.

მაგრამ მარტო საქართველოს აწვება ზომიერი მაჰმადიანური ხელისუფლება? იქნებ საკუთარ ხალხსაც, რაც სახალხო საპროტესტო აქციებით დასრულდა. თუმცა დასრულდა თუ არა, ჯერ-ჯერობით არავინ უწყისს. არც არავინ იცის, რას მოიმოქმედებს ხალხი – ერდოღანის ავტორიტარული ხელისუფლების საწინააღმდეგოდ.

ერდოღანისა და მისი პარტიის დასამშვიდებლად შეიძლება ითქვას, რომ პირველი ანტისახელისუფლებო მასობრივი გამოსვლები – მოგერიებულია. ტაქსიმი ტახრირად ვერ გადაკეთდა, მაგრამ აშკარაა საზოგადოების დიდი ნაწილის ანტიერდოღანული განწყობა, რაც თავისთავად მეტყველებს მორიგი გამოსვლების გამართვის შესაძლებლობაზე.

არაბულმა გაზაფხულმა, განსაკუთრებით ეგვიპტურმა, კარდინალურად შეცვალა ახლო აღმოსავლური მენტალიტეტი, ჩვეულებრივად აქცია ქუჩის საპროტესტო მიტინგებით ხელისუფლების ცვლა. ამ განწყობამდე მისვლას ეგვიპტის საზოგადოებამ არაერთი წელი მოანდომა და ბოლოს, როგორც იქნა გაბედა – და დაამხო ჰოსნი მუბარაქი – ეგვიპტის გმირი, მფრინავი, სამხედრო მაღალჩინოსანი, ქვეყნის მესამე პრეზიდენტი – გამალ აბდელ ნასერის, ანვარ სადათის შემდეგ. (ორივენი სამხედროები იყვნენ.)

მეოთხე პრეზიდენტი, მუჰამედ მურსი სამოქალაქო პირი იყო და ყველა პირობა არსებობდა იმისთვის, რომ სამხედროთა ბატონობას წერტილი დასმოდა. მაგრამ ვერ შეძლო. სუსტი პრეზიდენტი გამოდგა, ის დამხობილია სამხედროთა მიერ და სამხედროთა ტყვეობაში იმყოფება.

არაბული რევოლუციების ჩაკეტვა ჩრდილო აფრიკასა და ახლო აღმოსავლეთში – შეუძლებელია. 21-ე საუკუნის მოვლენა, სიღრმისეულ შესწავლას საჭიროებს. არაბული მაგალითების მსოფლიოს სხვა რეგიონებში გადაღება დიდ პრობლებას არ წარმოადგენს. გლობალიზაცია, ინტერნეტი – აიოლებს ამ საქმეს. მაგალითად, ერდოღანის მიერ წარმოჩინებული წარმატებული თურქეთიც კმარა.

მაინც რა არ მოსწონდათ პროტესტანტ თურქებს? უპირველეს ყოვლისა უნდა ვაღიაროთ, რომ არიან ისეთებიც, ვისაც მოსწონს ხელისუფლება. პროცენტულად მათი რაოდენობა აჭარბებს პროტესტანტებისას. იძლევა თუ არა ორადგაყოფილი საზოგადოება ისეთი დაპირისპირების შესაძლებლობას, როგორსაც დღეს აქვს ადგილი ეგვიპტეში? სავარაუდოდ, შესაძლებელია, თუმცა ამ ეტაპზე მხოლოდ სავარაუდოდ, რამეთუ ეგვიპტის „ძმებ მუსლიმანებსა“ და საერო საზოგადოებას შორის დაპირისპირება კარგა ხანია დაწყებულია. „ძმებმა მუსლიმანებმა“ ციხეებიც მოილიეს და იატაკქვეშ მოღვაწეობაც. სწორედ ისინი იდგნენ მეორე პრეზიდენტის ანვარ სადათის ლიკვიდაციის სათავეებთან.

რაც შეეხება თურქეთს, დაპირისპირება ზომიერ მაჰმადიანურ ხელისუფლებასა და საერო ცხოვრებით გაჯერებულ საზოგადოებას შორის, ქემალ ათათურქის შემდეგ, სერიოზულად არასდროს მდგარა. არასდროს მდგარა, ვიდრე სამხედროთა გავლენა თურქეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაზე უაღრესად საგრძნობი იყო (ერდოღანის მმართველობამდე).

თანამედროვე თურქეთის მამად წოდებულმა ქემალ ათათურქმა – გაანადგურა მონარქია, ხალიფატი, შარიათის სამართალი, რელიგიური სკოლები (მედრესე). აკრძალა მრავალცოლიანობა, ქალები გაუთანაბრა მამაკაცებს. არაბული ანბანის ნაცვლად შემოიღო ლათინური, უქმე დღე – პარასკევიდან კვირას გადაიტანა. სიტყვა „თურქს“ დაცინვის ნაცვლად, დიდება შესძინა. „რა ბედნიერებაა იყო თურქი“ – თქვა მან.

ათათურქის მიზანი იყო თურქებს შეგნებულად ამოეშალათ ისლამური დოგმა – „ერთმორწმუნეობა ერზე მაღლა დგას“ და მათთვის სამშობლოს სიყვარულის უზენაესობა ჩაენერგა.

1932 წელს, ანკარაში გაიმართა ისტორიული კონგრესი, რომელსაც მეცნიერული კვლევის საფუძველზე უნდა დაედასტურებინა, რომ თურქები, ცივილიზაციის აკვნიდან, ცენტრალური აზიიდან გამოსული არიული თეთრი რასის წარმომადგენლები იყვნენ, რომლებიც შუა აზიის გვალვას გამოექცნენ და სხვადასხვა ტერიტორიებზე დასახლდნენ, მოიტანეს ცივილიზაციაც. ამგვარად გამოდიოდა, რომ ანატოლია ოდითგანვე თურქულ ტერიტორიას წარმოადგენდა.

მნიშვნელოვანი მოვლენა გახდა გვარების შემოღება, მანამდე თურქები, ზოგადად მუსლიმანების მსგავსად, გვარებს არ ატარებდნენ. მათ მხოლოდ დაბადებისას დარქმეული სახელი ჰქონდათ.

მუსტაფა ათათურქმა, დიქტატურის წყალობით, ერი მონობისგან იხსნა, ჰიტლერის დიქტატურამ კი – თავისუფალი ერი მონად აქცია. განსხვავებული დამოკიდებულება ჰქონდა მუსტაფა ქემალს სხვა დიქტატორის, სტალინის მიმართ. მას, ის მე-20-ე საუკუნის უდიდეს მოღვაწედ მიაჩნდა და უაღრესად დიდ პატივს სცემდა.

ზემოთჩამოთვლილი რეფორმები მხოლოდ ნაწილია იმისა, რაც ქემალ ათათურქმა გაატარა, რათა ისლამური ოსმალეთი საერო, თანამედროვე თურქეთად ექცია. ერთი წუთით წარმოვიდგინოთ, რაოდენ ძნელი იქნებოდა ტრადიციულ, მუსლიმანურ სახელმწიფოში მსგავსი, მიუღებელი „პერესტროიკა“. საზოგადოება სიხარულით არ შეხვედრია რეფორმებს. იყო დაპირისპირებაც. დაუმორჩილებელთა შერისხვაც, მოჭრილი თავებიც და ა.შ. მაგრამ იყო გამარჯვებული ქემალ ათათურქი, ახალი საერო თურქეთი და მისი გარანტი – არმია.

ასე იყო ერბაქანამდე, ისლამისტ პოლიტიკოსამდე და „კეთილდღეობის პარტიის“ შექმნამდე, რომელიც 1997 წელს, სამხედროთა ძალისხმევით იქნა აკრძალული. პარტიის აკრძალვას დიდი შედეგი არ მოუტანია, ვინაიდან საზოგადოების გარკვეულ ფენებში არსებულმა რელიგიურმა დუღილმა სხვა სახე მიიღო. ამ მოძრაობას სათავეში ერდოღანი ჩაუდგა, რომელმაც 2001 წელს დააარსა „სამართლიანობისა და განვითარების“ პარტია – დღევანდელი მმართველი ძალა.

„მინარეთი, ჩვენი ხიშტია. გუმბათი, ჩვენი მუზარადი. მეჩეთი, ჩვენი ბარაკი. მლოცველები, ჩვენი ჯარისკაცები“, – განაცხადა ერდოღანმა, 1994 წელს. სტამბოლის მერმა 4 თვე ციხეში გაატარა, რეაქციული გამონათქვამისთვის. 2003 წელს კი მან და მისმა ისლამისტურმა პარტიამ წარმატებით გაიარეს არჩევნები და გაიმარჯვეს.

ხელისუფლებაში მოსვლისთანავე მან ვერ გაბედა რეფორმების გატარება, ვინაიდან ის დაუპირისპირდებოდა ყოველივე იმას, რაც შექმნა მუსტაფა ქემალმა. დრო გახდა საჭირო მომხრეთა რიგების გასაფართოებლად, საზოგადოების დასარწმუნებლად, რომ სწორედ ახალ ხელისუფლებას, ახალ აზროვნებას შეუძლია ეკონომიკურ-სოციალური პროგრესის მოტანა საზოგადოებისთვის.

და როდესაც მომწიფდა დრო, 2010 წელს, საყოველთაო რეფერენდუმიც ჩატარდა, რომელმაც კონსტიტუციაში ცვლილებები შეიტანა.

შესწორების მიხედვით, საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრებს კი აღარ ირჩევდნენ, არამედ აღმასრულებელი ხელისუფლება ნიშნავდა მათ. გარდა ამისა დაფიქსირდა შარიათის შემობრუნებაც. ქალთა თავებზე გაჩნდა თავშალი. განსაკუთრებული ბრძოლა გამოცხადდა სამხედროთა წინააღმდეგ. 72 გენერალი დაჭერილი იქნა. არმია უთავოდ დარჩა. ერდოღანის, ათათურქამდე პერიოდისკენ შებრუნება არ იყო მარტო ერდოღანის კაპრიზი. მას მხარს მოსახლეობის 58%-ი უჭერდა.

აღსანიშნავია ისიც, რომ ეკონომიკური თვალსაზრისით, თურქეთმა საგრძნობლად წაიწია წინ. დღეს ის მეჩვიდმეტეა მსოფლიო ეკონომიკებს შორის. დიდი ძვრებია საგარეო პოლიტიკაშიც. თურქეთი გააქტიურდა ახლო აღმოსავლეთში, განსაკუთრებით არაბულ სამყაროში, რითაც ცდილობს პრიორიტეტული პოზიცია ჩამოართვას ირანს, როგორც არაბთა ინტერესების დამცველს.

თურქეთი დაუპირისპირდა სირიის ხელისუფლებასაც, ერთ დროს მეგობარს, რაც თავისთავად ართულებს ურთიერთობას სირიის მოკავშირე ირანთან.

ბოლო წლების განმავლობაში თურქეთს ანტაგონისტური დამოკიდებულება ჰქონდა ისრაელთან, მაგრამ აშშ-ს ადმინისტრაციის, პირადად პრეზიდენტ ბარაკ ობამას დაჟინებული ძალისხმევით, წელს მოხდა ისრაელისა და თურქეთის პრემიერ-მინისტრების შერიგება.

საშინაო და საგარეო წარმატებები საერთაშორისო საზოგადოებას თურქეთის მიმართ ისეთ წარმოდგენას უქმნიდა, როგორც ლიდერის – ახლო აღმოსავლეთში. ყოველივე ამან დაარწმუნა ერდოღანი საკუთარი ისლამისტური კურსის სისწორეში, რომელიც ისლამის აღორძინების, ანტიქემალისტური მოძღვრების საწინააღმდეგო კურსია.

ისლამისკენ შებრუნება ნათელჰყოფს ერთ მარტივ ჭეშმარიტებას – ათათურქის მიერ თურქეთის გაევროპელების ხელოვნურობას. ათათურქი შეეცადა ტრადიციული მაჰმადიანური საზოგადოების ევროპად გადაკეთებას. ნაწილობრივ შესძლო კიდევაც, მაგრამ, როგორც ჩანს, ნაწილობრივ. საზოგადოება მაინც დარჩა აღმოსავლური, თავდადებული ისლამისა და მისი ფასეულობების მიმართ.

90 წლის შემდეგ თურქული საზოგადოების სულში შემონახულმა ტრადიციებმა გამოიღვიძეს. მას ერდოღანის აქტიურობამ შეუწყო ხელი. ქვეყანამ დაიწყო მივიწყებული, მაგრამ მშობლიური ჭეშმარიტების გზაზე სვლა, მსოფლიო ისლამის საზოგადოებაში დამკვიდრება. ერდოღანმა დაიწყო მუსლიმანური თურქეთის აღორძინება და რაც უფრო აქტიური ფრონტით შეუტია (ცხადია შენიღბულად) ქემალიზმს, მით უფრო მწვავე გახადა თანამედროვეების საწინააღმდეგო რეაქცია.

საზოგადოება ორად გაიყო – ისლამიზაციის მომხრეებად და მოწინააღმდეგეებად. ქემალ ათათურქის მცდელობას უქმად არ ჩაუვლია. თურქეთი არც არაბული ქვეყნების მსგავსი სახელმწიფოა და არც ისეთი, სადაც ისლამი დომინირებს. თურქული საზოგადოება გაცილებით წინ წაწეულია და აფასებს დასავლურ ფასეულობებს. ცხადია, დასავლური ფასეულობების მიმდევარი, ქალაქის მოსახლეობა, რაოდენობით ჩამოუვარდება სოფლისას, მაგრამ დიდი სხვაობა მათ შორის არ არის. პირველი კატეგორია (ქალაქის) თვლის, რომ ერდოღანი გუშინდელი დღეა და ქვეყანას უკან მიაქანებს. ქვეყანას, რომელმაც რა ხანია საერო ცხოვრების წყალი დალია.

საერო თურქეთის  უმთავრესი გაგულისება გამოწვეულია შემდეგით: ისლამიზაციის საფრთხე, ათათურქის დანატოვარის უკუგდება, პრემიერის ავტორიტარული მმართველობის სტილი, მისი უზომო აქტიურობა (როგორც ჩანს, ყველაფერში ზომიერებაა საჭირო), თავდაჯერებულობა, ხალხის აზრის ფეხზე დაკიდება და სხვა.

საერო თურქეთის ქუჩაში გამოსვლას ხელი ჰკრა სტამბოლის გეზი პარკის რეკონსტრუქციის საკითხმა. ხელისუფლებას არც უცდია უძველესი პარკის შესახებ ხალხთან დალაპარაკება. შედეგი? შედეგი, ერდოღანისთვის იყო და როგორც ჩანს, იქნება სავალალო, ვინაიდან შეშინებულმა დემოკრატიულმა საზოგადოებამ ხმა ამოიღო. მას ეშინოდა ხელისუფლების, სამხედროებთან კავშირში დადანაშაულების.

საზოგადოებრივ ცხოვრებაში გამოჩნდნენ 90-იან წლებში დაბადებული ახალგაზრდები, ვინც კრიტიკულად აფასებს ისლამიზაციისკენ გადახრას, არ იზიარებს იმამ ფეთჰულახ გიულენის მოძღვრებას. ეს პიროვნება თურქეთში ყველაზე გავლენიანი ჯამაათის ლიდერია, თუმცა რახანია აშშ-ი ცხოვრობს.

გიულენი – ერთ დროს ერდოღანის მრჩეველიც იყო. რელიგიის გააქტიურებით ოსმალეთის დროინდელი გავლენის აღორძინება, იმჟამინდელ იმპერიაში შემავალ ქვეყნებზე, არის გიულენის მოძღვრების შემადგენელი ნაწილი.

რამდენად შეძლებს თანამედროვე თურქეთი ძველი ოსმალეთის გავლენის აღდგენას, ახლო მომავალი გვიჩვენებს. თუმცა ეკონომიკური გავლენის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, პროცესი დაწყებულია.

ჰამლეტ ჭიპაშვილი, პოლიტოლოგი.